یک واکسن آزمایشی برای مقابله با فنتانیل، یک اپیوئید مصنوعی بسیار قوی، در حال ورود به آزمایشات بالینی فاز ۱/۲ است. هدف این واکسن که توسط شرکت ARMR Sciences در دست توسعه است، خنثیسازی فنتانیل در جریان خون قبل از رسیدن آن به مغز است تا از بروز نارسایی تنفسی و مرگ ناشی از اووردوز جلوگیری کند.
چرا واکسن فنتانیل حیاتی است؟
فنتانیل، که ۵۰ برابر قویتر از هروئین و ۱۰۰ برابر قویتر از مرفین است، به دلیل تولید ارزان و اعتیادآوری بالا، در مواد مخدر خیابانی و قرصهای تقلبی یافت میشود. این دارو در حال حاضر بزرگترین عامل مرگ و میر ناشی از اووردوز در ایالات متحده و عامل اصلی مرگ آمریکاییهای ۱۸ تا ۴۵ سال است.
- خطر پنهان: تنها مقدار بسیار کمی فنتانیل، معادل چند دانه شن، برای توقف تنفس فرد کافی است. این ماده بیبو، بیمزه و نامرئی است و مصرفکنندگان اغلب از وجود آن در مواد مصرفی خود بیاطلاع هستند.
- مشکل راهحلهای فعلی: دارویی مانند نالوکسان (Narcan) میتواند اووردوز را خنثی کند، اما مستلزم این است که فرد یا اطرافیانش دارو را حمل کرده و در زمان وقوع اووردوز تزریق کنند.
مدیرعامل ARMR Sciences، کولین گیج، معتقد است که باید به جای واکنش، از این مشکل پیشگیری کرد. او این واکسن را به جلیقه ضدگلوله یا «زره» تشبیه میکند (که نام شرکت ARMR را توجیه میکند).
واکسن چگونه از مغز محافظت میکند؟
واکسن ARMR طوری طراحی شده است که فنتانیل را در جریان خون خنثی کند. دور نگه داشتن فنتانیل از مغز دو هدف اصلی را دنبال میکند:
- پیشگیری از مرگ: جلوگیری از نارسایی تنفسی که عامل مرگ در اووردوز است.
- پیشگیری از سرخوشی: جلوگیری از حالت سرخوشی (High) که افراد با مصرف فنتانیل تجربه میکنند.
سازوکار واکسن
اساس کار این واکسن مانند هر واکسن دیگری است: سیستم ایمنی بدن را برای تولید آنتیبادی آموزش میدهد تا یک مهاجم خارجی را شناسایی کند.
- ساخت آنتیبادی: از آنجا که فنتانیل بسیار کوچک است و به تنهایی پاسخ آنتیبادی را تحریک نمیکند، ARMR یک مولکول شبیهسازی شده فنتانیل را با یک پروتئین “حامل” (سم غیرفعال شده دیفتری که قبلاً در محصولات پزشکی تأیید شده استفاده میشود) جفت کرده است.
- خنثیسازی فنتانیل: اگر فرد واکسینه شده با فنتانیل مواجه شود، آنتیبادیهای موجود در خون به فنتانیل متصل میشوند.
- سد خونی-مغزی (Blood-Brain Barrier): مولکولهای کوچک فنتانیل به راحتی از سد خونی-مغزی عبور میکنند. اما مولکولهای فنتانیل متصل به آنتیبادی بسیار بزرگتر میشوند و نمیتوانند از این سد عبور کنند.
- نتیجه: سرخوشی یا اووردوز رخ نمیدهد. مولکولهای فنتانیل متصل به آنتیبادی در نهایت از طریق ادرار دفع خواهند شد.
نتایج اولیه
این واکسن بر اساس تحقیقات دانشگاه هیوستون با همکاری دانشگاه تولین توسعه یافته است.
- در موشها: این واکسن ۹۲ تا ۹۸ درصد از ورود فنتانیل به مغز را مسدود کرد و اثرات رفتاری دارو را خنثی نمود.
- مدت اثر: اثرات واکسن حداقل ۲۰ هفته در موشها دوام داشت که گیج معتقد است میتواند به یک سال محافظت در انسانها تبدیل شود.
فاز آزمایشات بالینی و رقبا
آزمایش بالینی فاز ۱/۲ واکسن ARMR قرار است در اوایل سال ۲۰۲۶ آغاز شود.
- محل آزمایش: مرکز تحقیقات دارویی انسان در هلند، با حضور حدود ۴۰ بزرگسال سالم.
- مراحل: در بخش اول، ایمنی و بهترین دوز ارزیابی میشود. در بخش دوم، دوز درمانی فنتانیل به گروه کوچکی از شرکتکنندگان داده میشود تا محققان بررسی کنند واکسن چقدر در مسدود کردن اثرات آن موفق است.
- فرمولاسیون آینده: این شرکت علاوه بر واکسن تزریقی، به دنبال فرمولاسیون خوراکی (شبیه نوار لیسترین) برای آزمایشات آتی است.
رقبای آنتیبادی تککلونی
مارکو پراوتونی، مؤسس و مدیر ارشد علمی CounterX Therapeutics، به جای واکسن طولانیمدت، در حال توسعه یک درمان آنتیبادی مونوکلونال کوتاهمدت است.
- عملکرد: این آنتیبادی تزریقی برای ایجاد یک ماه محافظت در برابر اووردوز طراحی شده است.
- هدف: هدف اصلی، بیماران پرخطر مانند افرادی است که در برنامههای بهبودی اعتیاد هستند و نیاز به یک “شبکه ایمنی” ماهانه دارند.
چالشها و نگرانیها
با وجود امیدواریها، توسعه واکسن فنتانیل با چالشهایی روبرو است:
- دور زدن آنتیبادیها: این نگرانی وجود دارد که آیا دوز بسیار زیاد فنتانیل میتواند آنتیبادیها را دور زده و به مغز برسد؟ شارون لِوی، مشاور علمی ARMR، این احتمال را ممکن میداند، اما اشاره میکند که بیماران معمولاً سعی نمیکنند اثرات داروهای مسدودکننده را با مصرف دوزهای بالای اپیوئید خنثی کنند.
- مسدود کردن داروهای دیگر: یکی از نگرانیهای عمده این است که واکسن فنتانیل ممکن است اثر سایر اپیوئیدها را نیز مسدود کند و در صورت نیازهای پزشکی (مانند عمل جراحی)، بیمار را از داروهای مسکن محروم سازد.
- پاسخ ARMR: در مطالعات حیوانی، تیم دانشگاه هیوستون عدم واکنش متقابل با داروهای رایج درمانی و ضددرد مانند بوپرنورفین، متادون، مرفین یا اکسیکدون را مشاهده کردند.
- نقطه ضعف عدم واکنش متقابل: عدم واکنش متقابل به این معنی است که فرد واکسینهشده همچنان میتواند با مصرف انواع دیگر اپیوئیدها اووردوز کند و حالت سرخوشی بگیرد.
کولین گیج میداند که واکسن فنتانیل راهحل کامل نیست و اعتیاد را درمان نمیکند، اما ابزاری جدید برای کمک به جلوگیری از مرگ و میر ناشی از اووردوز است.
